Άρωμα Κρήτης: μια λογοτεχνική προσέγγιση των αρωματικών φυτών της Κρήτης

του Κώστα Δ. Οικονομάκη 

Ο Θείος Ιούνιος επύρωνε… που (περίπου) λέει ο ποιητής. Η πτήση 534 της Ο.Α. αναχώρησε, περιέργως, στην ώρα της από το αεροδρόμιο και μετά μισή περίπου ώρα οι "τυχεροί" επιβάτες ακούγαμε ότι πλησιάζαμε για προσγείωση στο αεροδρόμιο των Χανίων. 

Ήδη διακρίναμε κάτω το Ακρωτήρι με τους "γυμνούς λόφους", όπως ...

 αναφώνησε η Τζο που καθόταν δίπλα μου.

 Η Τζο, δασκάλα και ο Πίτερ καθηγητής Φυσικής, ήταν ένα ζευγάρι Αγγλων από το Leeds στη ΒΔ Αγγλία, που η τύχη έφερε να καθίσουν δίπλα μου σ' αυτή την πτήση. Όπως οι περισσότεροι ξένοι, είχαν την ευγένεια να με καλησπερίσουν με το που κάθισα στη θέση μου. 

Όταν τους ρώτησα πώς και δεν ταξιδεύουν "πακέτο", όπως η πλειονότητα των συμπατριωτών τους, μου απάντησαν ότι ήθελαν να γνωρίσουν την Κρήτη και πίστευαν ότι αυτό μπορείς να το πετύχεις μόνο αν ξεφύγεις από τα καθιερωμένα μονοπάτια του μαζικού και απρόσωπου οργανωμένου τουρισμού και αφεθείς στην περιήγηση με οδηγό το ένστικτο και τη διαίσθησή του. 

Αυτά ειπωμένα από στόματα Αγγλων είναι καινοφανή και μου δημιούργησαν ένα κλίμα συμπάθειας, που στη συνέχεια ενισχύθηκε όταν αντιλήφθηκα τον "Αλέξη Ζορμπά" χαρτόδετο και φθαρμένο στις αποσκευές τους. 

Με ρώτησαν αν είμαι Κρητικός και στην κατάφαση μού ζήτησαν τη γνώμη μου από πού να ξεκινήσουν την περιήγησή τους στο νησί. Η απάντηση ήρθε αυτόματα όταν η Τζο διέκρινε το βράχο του Ακρωτηρίου και κατονόμασε "γυμνούς" τους λόφους. 

Δεν είναι γυμνοί, τους είπα, είναι σπαρμένοι με τα πιο ευωδιαστά βοτάνια του κόσμου και αν σκύψετε χαμηλά θα βρείτε ένα αριθμό φυτών τόσο μεγάλο σε ποικιλία ειδών που σε λίγες γωνιές της Γης θα συναντήσετε. 

Για παράδειγμα, η Κρήτη έχει τρεις φορές περισσότερα είδη φυτών από το Ηνωμένο Βασίλειό σας. Αρχίστε από εδώ τη γνωριμία σας με την Κρήτη! Η κάθοδός μας από το αεροπλάνο ήρθε να επιβεβαιώσει τα λόγια μου. Μόλις ξεφύγαμε από την "μπόχα" των καυσαερίων και της αναθυμιάσεις τής πυρωμένης ασφάλτου της πίστας του αεροδρομίου, η πνοή του μυροβόλου "γαρμπή" έκανε τον Πίτερ να αναφωνήσει: "Τι άρωμα!…".

Ήταν το συνονθύλευμα από τα "αιθέρια έλαια" των βοτάνων του Ακρωτηρίου που η ζέστη ανέβαζε ως τα ουράνια, πλημμύριζε τον αέρα και έφτανε ως τα ταλαιπωρημένα πνευμόνια μας. Άρωμα Κρήτης… Η συμπάθειά μου για τους ξένους μας που ήθελαν να γνωρίσουν την πραγματική Κρήτη με ώθησε να τους προτείνω να είμαι ο ξεναγός τους την επομένη, Σάββατο, στις βοτανικές τους περιπλανήσεις στο Ακρωτήρι, πράγμα που δέχτηκαν με ενθουσιασμό. Έτσι, πρωί-πρωί, αφού για breakfast γευτήκαμε την παραδοσιακή χανιώτικη μπουγάτσα που οι ρίζες της φτάνουν στις αλησμόνητες πατρίδες της Μικράς Ασίας, ξεκινήσαμε για το Ακρωτήρι.

Pancratium maritimum, το κρινάκι" της θάλασσας

Στην αμμώδη παραλία υπήρχαν θλιβερά κατάλοιπα ένδοξου παρελθόντος, δυο-τρεις συστάδες, όσες επέτρεψε η "ανάπτυξη" της περιοχής να επιβιώσουν, από το πανέμορφο "κρινάκι" της θάλασσας, το Pancratium maritimum, όχι ανθισμένο βέβαια αυτή την εποχή αλλά με λιγοστά και ταλαιπωρημένα φύλλα, υποσχόμενα όμως τη φθινοπωρινή πανδαισία των λουλουδιών τους. Το μυρωδάτο άνθος αυτού του φυτού, τους είπα, που κινδυνεύει από τις μεσογειακές ακτές λόγω της τουριστικής ή άλλης "ανάπτυξης", ενέπνευσε με το κάλλος του τον αρχαίο καλλιτέχνη που το ζωγράφισε με περίσσεια τέχνη στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης, όπως αποκάλυψε μετά 2.500 σχεδόν χρόνια η αρχαιολογική σκαπάνη. Δίπλα στα φυτά, πάνω στην άμμο, διακρίνουμε δυο-τρία μικρά "καρβουνάκια", είναι τα σπέρματα του φυτού, που λεπτά σαν κεφάλι καρφίτσας περιβάλλονται από κάτι σαν μαύρο "φελιζόλ", ένα είδος σωσίβιου που τους επιτρέπει να ταξιδεύουν πάνω στα κύματα διανύοντας χιλιάδες μίλια, φτάνοντας στις ακτές από τη μια άκρη της Μεσογείου στην άλλη για τον πολλαπλασιασμό και την εποίκηση. Το φυτό βέβαια πολλαπλασιάζεται και με τις "πατάτες" που παράγει, αλλά παρά την πολλαπλασιαστική του δυνατότητα πέφτει θύμα των όποιων ανθρώπινων δραστηριοτήτων στις ακτές, περιλαμβανομένου και του moto-cross στην άμμο.

Δίκταμο ή Έρωντας

Συνεχίζουμε απομακρυνόμενοι από τη θάλασσα και σε απόσταση όχι μεγαλύτερη από 100 μέτρα από την αιγιαλίτιδα ζώνη βλέπουμε σκαρφαλωμένο στους κατακόρυφους βράχους ένα μικρό φυτό με χνουδωτά άσπρα φυλλαράκια, είναι ο δίκταμος της Κρήτης (Origanum dictamnus), τους κάνω τις "συστάσεις". Φυτό αρχαίο όσο και η Κρήτη, που το εκτιμούσαν οι αρχαίοι από τον Ιπποκράτη με τον "ωκυτόκιον δίκταμνον", μέχρι τον Αριστοτέλη ("Επεί και εν Κρήτη φασί τα αίγας τας αγρίας, όταν τοξευθώσι ζητείν τον δίκταμνον δοκεί δε τούτον εκβλητικόν είναι των τοξευμάτων εν τω σώματι") και τον Θεόφραστο για τις πολύτιμες φαρμακευτικές του ιδιότητες και όταν "ίδιον της Κρήτης" κατά τον Θεόφραστο εξαγόταν (όπως και το Κώνειον) στην ηπειρωτική Ελλάδα για ποικίλες φαρμακευτικές χρήσεις. Ο Βιργίλιος στην "Αινειάδα" γράφει πως όταν ο Αινείας, γιος της Αφροδίτης, τραυματίστηκε στον Τρωικό Πόλεμο, η Αφροδίτη έτρεξε στην Κρήτη για να μαζέψει δίκταμο από τον Ψηλορείτη να του ανακουφίσει τους φριχτούς πόνους και φαίνεται ότι "χάριτι θεία" ο δίκταμος έκανε το θαύμα του κι ο Αινείας σώθηκε. Τους είπα ότι για τον δίκταμο ή έρωντα ή γνωστό με άλλα 8 ονόματα στην Κρήτη θα μπορούσαμε να μιλάμε όλη την ημέρα για την ιστορία, μυθολογία, παράδοση και σύγχρονη επιστημονική έρευνα και αφού με πολύ κόπο καταφέραμε να κόψουμε, με ένα μακρύ καλάμι και χάρη στις αναρριχητικές ικανότητες του Πίτερ, ένα μικρό φυλλαράκι για να μυρίσουν το μοναδικό του άρωμα, τους είπα ότι στο εργαστήριο απομονώσαμε ένα μεγάλο αριθμό ουσιών στο "αιθέριο έλαιό" του με κυρίαρχη την παρουσία της καρβακρόλης, ενός πανίσχυρου αντιμικροβιακού που δικαιολογεί εν μέρει τη φαρμακευτική χρήση του φυτού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ακόμα και ένας ερευνητής στην Αθήνα, πριν από 30 χρόνια, ανακάλυψε στα φύλλα του δίκταμου μια ουσία που την ονόμασε δικταμνίνη και που μπορεί να προκαλέσει συσπάσεις των μυών, δικαιώνοντας έτσι τις αρχαίες επίτοκες που τον χρησιμοποιούσαν για να επιταχύνουν τον τοκετό, αλλά και τις άγριες αίγες που τον έτρωγαν όταν είχαν χτυπηθεί από βέλος για να το αποβάλουν.

Μέντα

Κατεβαίνοντας ο Πίτερ από το βράχο, πήδησε στην όχθη του μικρού υφάλμυρου τέλματος, της "λίμνης του Καλαθά", κι αμέσως αναδύθηκε έντονη η μυρωδιά της μέντας που αναγνώρισε με έκπληξη η Τζο. Ο Πίτερ άθελά του πάτησε μια συστάδα από "φλισκούνι" (Menta pulegium) που πρόδωσε με το γλυκό της άρωμα την παρουσία της. Τους είπα ότι κατά τη μυθολογία η Μίνθη ήταν νύμφη, παλλακίδα του Πλούτωνα, από το οποίο μεταμορφώθηκε στο ομώνυμο φυτό για να αποφύγει τη ζηλοτυπία της Περσεφόνης.

Λυγαριά

Προχωρώντας λίγα μέτρα πιο πάνω συναντούμε τη Λυγαριά (Vitex agnuscastus) και τους προτείνω να μυρίσουν τα φύλλα και τα γαλάζια ανθάκια της. Στο σημείο αυτό σμίγει η μυρωδιά από την αλμύρα της θάλασσας με τα θυμιάματα που φέρνει το αεράκι από την ενδοχώρα κι έχουμε την έντονη αίσθηση πως βρισκόμαστε σ' ένα μοναδικό μυροβόλο νησί. Τους λέω ότι κατά τη μυθολογία, όταν ο Προμηθέας ελευθερώθηκε από τον Κένταυρο Χείρωνα έβαλε στο κεφάλι του ένα στεφάνι από κλαδιά λυγαριάς για να θυμάται τα δεσμά του που ήταν καμωμένα από αυτά κι ακόμα πως ο Όμηρος αναφέρει στην Ιλιάδα, ότι ο Αχιλλέας έδεσε τους γιους του Πριάμου με βέργες λυγαριάς στα δάση της Ίδης. Τους εξηγώ ότι από τη λυγαριά και τα καλάμια (Arundo donax) που φυτρώνουν εκεί δίπλα και που δεν θα τα συναντήσουμε αλλού στο Ακρωτήρι, παλαιότερα έφτιαχναν καλάθια και ίσως από αυτό να πήρε και το όνομα "Καλαθάς" η περιοχή.

Μυρτιά

Δίπλα στη λυγαριά βλέπουμε καταπράσινη τη μυρτιά (Myrtus communis) με "στίλβοντα" καταπράσινα φύλλα στολισμένα με τα κομψοτεχνήματα-άσπρα άνθη της, πηγή έμπνευσης για τον αρχαίο καλλιτέχνη, που κατασκεύασε το χρυσό στεφάνι μυρτιάς του τάφου της Βεργίνας. Η μυρτιά, τους λέω, ήταν αφιερωμένη στην Πάφιο Αφροδίτη που όταν βγήκε από τη θάλασσα κρύφτηκε πίσω από ένα τέτοιο θάμνο. Οι νύφες φορούσαν στεφάνια από μυρτιά. Τα φύλλα της είναι γεμάτα από αδένες με αιθέριο έλαιο που δίνει και τη μυρωδιά στο φυτό, οι αδένες αυτοί φαίνονται κόντρα στο φως σαν τρύπες. Κατά τη μυθολογία τις τρύπες αυτές είχε κάνει η Φαίδρα, η σύζυγος του Θησέα, που από τη στεναχώρια της για την περιφρόνηση του πρόγονού της Ιππόλυτου που είχε ερωτευθεί, τρύπησε τα φύλλα της μυρτιάς πριν κρεμαστεί στα κλαδιά της. Τη μυρτιά αναφέρει ο Θεόφραστος, ενώ ο Διοσκουρίδης χρησιμοποιούσε τους καρπούς της σε παθήσεις της κύστης και για δαγκώματα αραχνών και σκορπιών. Τους ώριμους καρπούς της χρησιμοποιούν οι χωρικοί της Σαρδηνίας για να παρασκευάσουν ένα νόστιμο και αρωματικό λικέρ. Κάποτε που βρέθηκα εκεί μου έμαθαν την τέχνη και από τότε δεν λείπει από το σπίτι μας, τους είπα, προσκαλώντας τους να το δοκιμάσουν όταν θα επιστρέφαμε στην πόλη.

Φασκομηλιά

Λίγα μέτρα πιο πάνω συναντούμε ανθισμένη τη φασκομηλιά (Salvia fruticosa), παρέα με την "άγρια φασκομηλιά" (Salvia pomifera) με τα γαλάζια προκλητικά λουλούδια της που θα μπορούσαν να τα κατατάξουν στα καλλωπιστικά φυτά. Τους λέω ότι το Salvia προέρχεται από το λατινικό ρήμα salvare = σώζω, γιατί στο Μεσαίωνα θεωρούσαν το φυτό πανάκεια για κάθε αρρώστια, ακόμα ότι από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα τη χρησιμοποιούσαν για τις φαρμακευτικές της ιδιότητες και ότι αναφέρεται από τον Ιπποκράτη, τον Θεόφραστο, τον Νίκανδρο, τον Διοσκουρίδη, τον Πλίνιο Γαληνό και άλλους σαν ευστόμαχο, διουρητικό και εμμηναγωγό. Επίσης την "άγρια φασκομηλιά", που είναι ενδημικό της Ελλάδας, τη χρησιμοποιούν οι Κρητικοί σαν "βραστάρι" κατά του σακχαροδιαβήτη. Αφήστε που στη γερμανική κατοχή, όπως μου είπε ο πατέρας μου, πολλοί Κρητικοί από έλλειψη καπνού κατέφευγαν σε υποκατάστασή του με ξερά φύλλα φασκομηλιάς, που έκαναν τσιγάρα με χαρτί εφημερίδας, όπως ο γέρο Κασόβιος, Μικρασιάτης πρόσφυγας, το επικείμενον της αφίξεως του οποίου στο καφενείο του παππού μου γινόταν αντιληπτό αρκετή ώρα πριν προσεγγίσει το οίκημα λόγω της αναδυόμενης οσμής φασκομηλιάς από το τσιγάρο του. Και σήμερα η προηγμένη χημική ανάλυση της φασκομηλιάς αποκάλυψε την παρουσία νικοτινικού οξέως στα φύλλα της, άριστο υποκατάστατο του καπνού! Τους είπα ότι στο αιθέριο έλαιο και των δύο ειδών, αλλά πολύ περισσότερο στην άγρια, υπάρχει μια ουσία ηπατοτοξική η "θουγιόνη", όμως στο εργαστήριο βρήκαμε φασκομηλιά από μια περιοχή στα Χανιά με πολύ χαμηλή περιεκτικότητα στην επικίνδυνη αυτή ουσία που κάνει "βραστάρι" ακίνδυνο.

Ρίγανη

Στην πλαγιά ενός λιόφυτου συναντούμε αγέρωχη και ολάνθιστη τη ρίγανη (Origanum vulgare ssp hirtum). Ο Πίτερ και η Τζο τη γνωρίζουν ήδη από την πατρίδα τους, αφού χρησιμοποιούν "Greek oregano" όταν θέλουν να δώσουν εξωτική γεύση και άρωμα στα φαγητά τους. Δεν ήξεραν όμως ότι την ονομασία "ορίγανον" την είχε δώσει ο παππούς Όμηρος και τη διαφύλαξαν από τότε οι νεότερες γενιές Ελλήνων, θέλοντας να τονίσει τη λαμπρή παρουσία του φυτού στα γυμνά βουνά της Ελλάδας, αφού το όνομα προέρχεται από το "όρος" και "γάνος = λαμπρότητα". Το φυτό ως ορίγανον αναφέρεται από τον Θεόφραστο, τον Διοσκουρίδη και τον Πλίνιο. Πολύτιμο μελισσοτροφικό και αρτυματικό φυτό, πλούσιο σε αιθέριο έλαιο με την "αντιβιοτική" καρβακόλη, που στην Κρήτη παρουσιάζει το μεγαλύτερο ποσοστό αιθέριου ελαίου που αναφέρει η διεθνής βιβλιογραφία και το προϊόν συλλογής των αυτοφυών φυτών αποτελεί αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους ορεινούς Κρητικούς με προορισμό την Ελλάδα και το εξωτερικό.

Θρούμπι

Λίγα μέτρα πιο πάνω, προδομένο από το άρωμά του εμφανίζεται το "θρούμπι" (Satureja thymbra), η θύμβρη του Θεόφραστου και του Διοσκουρίδη με τα ρόδινα ανθάκια της, μοσχομυριστή, που μαζί με το παρακείμενο θυμάρι (Coridothymus capitatus), που δεν είχε όμως ανθίσει ακόμα, είναι τα κύρια φυτά για τη διατροφή των μελισσών που παράγουν το θυμαρίσιο μέλι, φάρμακο περισσότερο παρά τροφή χάρη στην αντισηπτική καρβακρόλη που περιέχει και που και αυτή τη βρίσκουμε σαν κύριο συστατικό στα αιθέρια έλαια των δύο φυτών. Αυτή η καρβακρόλη που υπάρχει σε όλα τα μέρη των φυτών και κυρίως στα φύλλα που πέφτουν από την καλοκαιρινή ξηρασία για να εμποδίσουν την εξάτμιση του πολύτιμου νερού σχηματίζοντας στρώμα κάτω από τα φυτά, έχει ένα σημαντικό ρόλο στη βιολογία των, αφού εμποδίζει το φύτρωμα των σπόρων που θα ξυπνούσε από το λήθαργο η όποια πρόσκαιρη καλοκαιρινή βροχή, αφήνοντας στη συνέχεια τα νεαρά σπορόφυτα στον ανελέητο καυτό καλοκαιρινό ήλιο και την παρατεταμένη ξηρασία. Δεν φυτρώνουν όμως οι σπόροι χάρη στην "προστάτιδα" καρβακρόλη μέχρι το φθινόπωρο και το χειμώνα, που οι πλούσιες βροχές θα απομακρύνουν τα ίχνη της από το έδαφος ελευθερώνοντας το φύτρωμα των σπόρων που τότε πια τα σπορόφυτά τους θα βρουν ευνοϊκές, από πλευράς υγρασίας, συνθήκες για επιβίωση.

Λαδανιά

Λίγο πιο πάνω τούς παρουσιάζω ολάνθιστη, λαμπερή με ρόδινα τσαλακωμένα πέταλα των λουλουδιών της τη "λαδανιά" (Cistus creticus), τον "αγκίσαρο" των Κρητικών που ευωδιάζει τον τόπο με τη μυρωδιά του ρετσινιού που παράγει και που δεν είναι άλλο από το μύρο της Αγίας Γραφής. Μα, αυτό είναι rock-rose, το έχουμε στον κήπου του σχολείου μου για καλλωπιστικό, αναφωνεί η Τζο! Εμείς εδώ προτιμούμε του Ιβίσκους για καλλωπιστικά (…), της απαντώ. Το ρετσίνι αυτό με το όνομα "λάδανον", τους λέω, αναφέρεται από τον Ηρόδοτο, ενώ ο Διοσκουρίδης δίνει μια λεπτομερή περιγραφή του τρόπου συλλογής του από τα γένια και τα πόδια των τράγων και των κατσικιών πάνω στα οποία κολλά, αλλά και με ένα εργαλείο με σχοινιά όπως γίνεται και σήμερα, ενώ του καταλογίζει ιδιότητες στηρικτικές των τριχών, θερμαντικές και στυπτικές. Σήμερα το ρετσίνι, που λέγεται από τους ντόπιους "αλάδανος" (τους τονίζω και εδώ το θαύμα της συνέχειας της ελληνικής γλώσσας μέσα από τους αιώνες, τους λογής κατακτητές και κατατρεγμούς), συλλέγεται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και κατά "παγκόσμια αποκλειστικότητα" από τους κατοίκους του ορεινού χωριού Σίσσες Μυλοποτάμου Ρεθύμνης και εξάγεται στις αραβικές χώρες όπου χρησιμοποιείται σαν θυμίαμα. Η εργαστηριακή έρευνα έδωσε τελευταία πολλές πληροφορίες για τις ουσίες που περιέχει ο αλάδανος αλλά και τις ιδιότητές τους, δικαιώνοντας τους Μυλοποταμίτες που τον χρησιμοποιούν ακόμα και κατά του καρκίνου της μήτρας.

Στο μεταξύ, και ενώ έχουμε διανύσει μόλις 200 μέτρα από την ακτή, το σημείο εκκίνησής μας, απόσταση όμως πολύ μεγάλη για τα χλωριδικά δεδομένα της Κρήτης, ώστε να έχουμε κάνει ένα σωρό καινούργιους γνώριμους από το βασίλειο της Χλωρίδας, της θεάς της βλάστησης για τους αρχαίους Έλληνες, ο ήλιος έχει ανέβει και μαζί του και η θερμοκρασία που κάνει πιο έντονη την εξάτμιση των αιθέριων ελαίων και πιο μεθυστικό το αεράκι που μας χαϊδεύει στο πέρασμά του. Μεθυσμένος με τα χρώματα και τα αρώματα, εξηγώ στους ξένους μας μέσα στο αυτοκίνητο για την επιστροφή στα Χανιά, ότι τώρα γεύονται τα αρώματα του τέλους της άνοιξης και πως αν έλθουν άλλη εποχή θα γευτούν άλλα και διαφορετικά αρώματα, από αυτά που αναδίδει το ξερό χώμα στις πρώτες σταγόνες της βροχής μέχρι αυτά που αφήνουν ξερά φρύγανα κάτω από τον πυρωμένο αυγουστιάτικο ήλιο. Στην αρχή της άνοιξης θα μυρίσουν το άρμα των μοναδικών αγριολούλουδων της Κρήτης.

Φτάνοντας στα Χανιά καταστρώνουμε σχέδιο βοτανικών εξορμήσεων μια και, με πραγματική λύπη μου, αδυνατούσα να τους συνοδεύσω τις επόμενες ημέρες στις εξόδους τους. Τους συνέστησα προτού στραφούν πιο δυτικά προς τα Καστανοχώρια της Κισσάμου, να ανηφορίσουν στα Κεραμειά, να πάνε στους Κάμπους και να κάτσουν κάτω από τον πλάτανο στο Καφετυροοινοπαντοπωλείο του 90χρονου φίλου μου Χαρίδημου για να γευτούν τη μοναδική "στάκα" που μαγειρεύει η γυναίκα του και τον τερψιλαρύγγιο μαρουβά του (μαύρο παλιό κρασί από την ποικιλία αμπελιού "Μαύρο Ρωμέικο", που καλλιεργείται μόνο στο Ν. Χανίων).

Μαλοτήρα

Να συνεχίσουν προς την Τσακίστρα και τις Καρές Αποκορώνου, το χωριό του παππού μου, για να θαυμάσουν το πλούσιο αλπικό τοπίο και από εκεί πεζοί να πάνε στον Αγιο Παύλο και ν' ανεβούν πιο ψηλά στα 1.500 μέτρα για να θαυμάσουν τα τελευταία λιβάδια "μαλοτήρας" (Sideritis syriaca), που το όνομά της προέρχεται από τις ιταλικές λέξεις male = αρρώστια και tirare = σύρω, επειδή στην ενετοκρατούμενη Κρήτη τη θεωρούσαν πανάκεια σε κρυολογήματα και παθήσεις του αναπνευστικού, απειλούμενο ενδημικό φυτό της Δυτικής Κρήτης που χρησιμοποιείται αιώνες τώρα για την Παρασκευή του πρωινού ροφήματος (βραστάρι) των Κρητικών, μαζί με το άλλο ενδημικό, τη μυρωδάτη ματζουράνα (Origanum microphyllum) που θα βρουν να φυτρώνει δίπλα στη μαλοτήρα σε υψόμετρο πάνω από 900 μέτρα.

Χωρίσαμε και συμφωνήσαμε να μου τηλεφωνήσουν όταν θα επέστρεφαν στην πόλη για να αναχωρήσουν για την πατρίδα τους. Με προσμονή δέχθηκα το τηλεφώνημά τους την επόμενη Παρασκευή, συναντηθήκαμε και μου εξιστόρησαν τις πλούσιες εμπειρίες τους και το θαυμασμό τους για το νησί και τους ορεσίβιούς του, που πρόσφεραν απλόχερα τη φιλοξενία τους. Ήταν τόσα τα ενδιαφέροντα που συνάντησαν στις περιηγήσεις τους που δεν πρόφτασαν να απομακρυνθούν από το νομό Χανίων, μένοντας με την υπόσχεση μιας επόμενης επίσκεψης για την εξερεύνηση της υπόλοιπης Κρήτης. Οι φίλοι μου δεν έφυγαν με μπρούτζινο χρώμα και έντονη μυρωδιά καρύδας από τα γνωστά αντιηλιακά λάδια, όπως οι περισσότεροι ξένοι μας. Πρόλαβαν και γεύτηκαν σε όλο του το μεγαλείο το άρωμα που αναδίδει κάθε ταπεινό χορτάρι τού ευλογημένου αυτού τόπου και έφυγαν με τις ψυχές τους ποτισμένες μ' αυτό, με το Άρωμα της Κρήτης.

Από το 4ο τεύχος, του εξαιρετικού περιοδικού ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ